Wat voor betekenis heeft de aarde voor ons? En hoe vertaalt dat zich naar de manier waarop wij ons verhouden tot de aarde? Er lijkt een steeds grotere kloof te gapen tussen de aarde en ons besef van het belang van de aarde. Als we ons echt met z’n allen ten volle beseften hoe belangrijk deze planeet is voor het voortbestaan van al het leven, dan waren we allang tot een oplossing gekomen voor de wereldwijde ecologische crisis. Een crisis die zich steeds scherper om ons heen aftekent, maar die we vooral gefilterd waarnemen via de schermen van onze telefoons.
Het is symptomatisch voor deze non-verbinding tussen de wereld als ecosysteem en de belevingswereld van de moderne mens dat het ons niet zoveel lijkt te doen, de hele vervuiling van onze eigen leefomgeving. Het is alsof we onszelf niet als onderdeel van het grote geheel zien en alsof we in tijd en ruimte niet voorbij onze eigen levens kunnen denken.
Equilibrium Series VIII – Analogue experimentals
Misschien is de oorzaak hiervan het feit dat we sinds een paar honderd jaar veel minder in God, maar des te meer in de mens zijn gaan geloven. De wereld heeft zo haar betekenis verloren als schepping waar we voor moeten zorgen; we vertrouwen tegenwoordig op de wonderen van onze beste wetenschappers om ecologische uitdagingen te ‘fixen’, terwijl we ons zelf liever druk maken over persoonlijke zaken. ‘Vóór de moderne tijd geloofden de meeste culturen dat de mens onderdeel uitmaakte van een of ander groot, kosmisch plan. Het kosmische plan gaf het mensenleven zin, maar beperkte ook de macht van de mens’, las ik in Homo Deus van Yuval Noah Harrari. Volgens de schrijver heeft de opkomst van humanistische ideeën de aard van de hele kosmos veranderd. Niet langer was God, maar de mens het middelpunt in het universum. Daarmee rustte autoriteit en zingeving niet langer in handen van God, maar in handen van de mens zelf. God nam de belofte van het paradijs mee het graf in maar het hinderde niet, want de mens was vanaf dat moment zelf bij machte om een paradijs op aarde te creëren. Zo ruilden we dus betekenis in voor macht.
Equilibrium Series II – Analogue experimentals
Deze moderne deal, zoals Harrari het noemt, heeft behalve een enorme verleidingskracht ook iets grimmigs en houdt zelfs een kolossale dreiging in. Enerzijds ligt namelijk de totale macht over het leven binnen ons handbereik, maar anderzijds gaapt onder ons de afgrond van het absolute, betekenisloze niets. ‘Op praktisch niveau bestaat het moderne leven uit een constante jacht naar macht in een universum dat zinloos is geworden’, aldus Harrari.
Met onze val van het geloof heeft de mens het dus wel voor het zeggen gekregen, maar ze heeft ook haar zingeving en nederigheid verloren. Ondanks het feit dat ik best wel gecharmeerd ben van vrijdenkende mensen, twijfel ik er toch wel eens aan of de moderne tijd onder de streep een verbetering is ten opzichte van de goddelijke situatie die eraan vooraf ging. Voorheen plaatsten we onszelf namelijk niet zo op de voorgrond en waren we een stuk bescheidener. God was immers de bron voor wat mooi, juist en goed was en wij mensen achtten onszelf – als zijnde vluchtige, nietige wezens – niet in staat tot het vellen van oordelen over dit soort zaken. Tegenwoordig zijn we allemaal individuen, die zichzelf ontzettend belangrijk en waardevol vinden. We zwelgen in narcistische social media en denken stuk voor stuk dat we het middelpunt van de aarde zijn. Al deze belangrijke individuen tezamen, achten zichzelf ook in staat tot het nemen van belangrijke beslissingen. Zo bepalen we samen welke politieke partijen er zullen gaan regeren en welke producten er in de winkels komen te liggen. God is dood en de consument is koning.
Equilibrium Series XX – Analogue experimentals
Ik had nooit gedacht dat ik als agnost ooit een pleidooi voor God zou houden, maar de laatste tijd is het een beetje mijn guilty pleasure om me in te beelden dat er toch een soort goddelijk ontwerp ten grondslag ligt aan de wereld. Wellicht heeft de Jehova’s Getuige die laatst voor onze deur stond onbewust meer invloed op me gehad dan ik door had. Hoe dan ook: wat doet het met je als mens wanneer je de aarde op zo’n manier betekenis geeft? Ik ben opgegroeid zonder geloof en ik ben – geloof ik – niets tekort gekomen, maar het geloof fascineert me wel. Soms probeer ik dan ook te switchen naar deze bezielde blik op de wereld om me heen en dan merk ik bij mezelf een groot ontzag voor alles wat er is. Maar ook zonder geloof vind ik de wereld paradijselijk mooi en ik heb dan ook niet per se behoefte aan de belofte van een hiernamaals of van een toekomstige hightech Tuin van Eden. Geloven is niet noodzakelijk om in te kunnen zien dat de aarde het ware Walhalla is, maar het feit dat we dat massaal niet meer doen, kan er wel aan bijdragen dat we de wereld niet meer genoeg koesteren. Ik denk dat het goed is om onszelf, als mens, wat minder op te hemelen, om wat meer middelpuntvliedend te zijn. En een bezielde blik op de wereld zou daarbij wel kunnen helpen; we beseffen erdoor hoe nietig we feitelijk wel niet zijn. Ik pleit dan ook niet zozeer voor een wedergeboorte van God, maar meer voor het zo nu en dan maken van een goddelijke switch, om op die manier weer met beide benen op de grond – of eigenlijk met beide voeten in de aarde – te kunnen landen.
P.S. Wat is de überhaupt de logica van het wereldwijde wachten met het nemen van klimaatmaatregelen? Als het immers gaat over het voortbestaan van een gezond leefklimaat op onze planeet, kunnen we logischerwijze maar beter het zekere voor het onzekere nemen. Zorgen voor een duurzame wereld met gesloten kringlopen in onze privélevens, micro- en macro-economieën. Met een Eindeloos Evenwicht in plaats van Oneindige Groei als het hoogste goed. Zelfs als uiteindelijk blijkt dat de wereld niet ‘vergaat’ door menselijk toedoen zijn die duurzame maatregelen absoluut geen weggegooid geld. We worden er hoe dan ook beter van. Als we daarentegen géén actie ondernemen… Dan kunnen we onze hoop misschien toch maar beter weer op een hiernamaals vestigen.
